Yetenek, İnsan Kaynakları Yönetiminin üzerine temellendirildiği sihirli sözcük. Yetenek yönetimi ile yüksek potansiyelli adayları şirketimizde çalışmaya ikna etmeye, geliştirmeye ve elde tutmaya çalışıyoruz. Bu süreçte İK ekipleri olarak birçok farklı süreci işletiyor ve yeteneklerimizin de iş teklifimizi kabul etmek, gelişime açık olmak ve gelişim programlarımıza katılmak gibi birçok davranışı göstermesini bekliyoruz. Tüm bu beklentiler önümüzde dururken, bir yeteneğin bir davranışı göstermesi için arkada nasıl bir mekanizma işliyor hiç düşündünüz mü? Bu işin bir formülü olabilir mi? Böyle bir formül varsa bu formülün bileşenlerine İK nasıl etki edebilir?

Bir insanın davranışının arka planındaki mekanizmayı açıklamaya çalışan birçok farklı teori bulunuyor. Bu ve takip eden iki yazıda benim de yüksek lisans tezimde kullandığım Gerekçeli Eylem Kuramı (Theory of Reasoned Action) üzerinden yukarıda sorduğumuz soruları cevaplamaya çalışacağım. 

Martin Fishbein ve Icek Ajzen tarafından 1975 yılında geliştirilen gerekçeli eylem kuramı bilinçli davranışa neden olan etkenleri açıklamayı amaçlayan bir sosyal psikoloji modelidir. Bu modele göre bir kişinin belirli bir davranışı (D) göstermesi, kişinin o davranışı göstermeye karşı niyeti (N) ile yakından ilgili olup, davranışa karşı olan niyetin belirleyicileri ise davranışa karşı olan tutumu (T) ve öznel normlarıdır (ÖN). Kuramın amacı belirli bir davranışın etkenlerini tanımlamak ve davranışın gösterilip gösterilmeyeceği ise ilgili davranışa karşı oluşturulan niyet ile ilişkili olduğundan öncelikle niyet kavramını daha detaylı inceleyerek başlayabiliriz. 

Niyet; bireyin, kendisi ile belirli bir davranış arasındaki ilişkiye dair öznel olasılık boyutunun üzerindeki yeridir. Diğer bir ifadeyle davranışsal niyet, bireyin herhangi bir davranışı gösterip göstermeyeceğinin öznel olasılığıdır.

Dolayısıyla yeteneklerin şirketimizi tercih etmeye, gelişim fırsatlarını değerlendirmeye ve organizasyonumuzda çalışmaya devam etmeye niyetlerinin olması gerekiyor. Niyet geliştirebilmenin bileşenleri ise yeteneklerin organizasyona karşı benimsedikleri tutumları ve organizasyona ilişkin hem dış faktörlerin hem de iç faktörlerin öznel normları ile uyuşması şeklinde ortaya çıkıyor. Ortaya çıkan bu uyuşma yetenek ile yetenekten beklenen yetenek davranışı arasındaki öznel olasılık boyutunu güçlendiriyor. 

Bu açıklamaların ardından yeteneklerin davranışlarına ilişkin ilk formülasyonumuzu şu şekilde oluşturabiliriz:

D~N = (T)w₁ + (ÖN)w₂

Bu formülasyonda D davranışı, N davranışı göstermeye karşı olan niyeti, T davranışı göstermeye karşı olan tutumu, ÖN ise öznel normu ifade ediyor. w₁ ve w₂ ise sırasıyla tutum ve öznel normun ağırlıkları.Organizasyonlarda yetenek davranışlarının temelinde yatan faktörleri ve bu faktörler arasındaki ilişkiyi ana hatlarıyla tanımladığımız bu yazının ardından tutum, öznel norm ve farklı İK uygulamalarının davranışları nasıl şekillendirebileceği ile devam edeceğiz.